Қазақ тілінің септіктері бойынша сөзді онлайн септеу
Төмендегі пішін арқылы қазақ тіліндегі кез келген сөзді жекеше және көпше сандарындағы барлық септіктер бойынша септеуге болады. Сөзді жолға енгізіп, «Септеу» түймесін басыңыз — осыдан кейін кестеде сөздің барлық септелу нұсқалары пайда болады.
Септіктер дегеніміз не?
Септік — бұл сөздің (әдетте зат есімнің немесе сын есімнің) пішінін өзгертіп, сөйлемдегі синтаксистік рөлін білдіретін грамматикалық категория. Септікке байланысты сөз бастауышты, толықтауышты, әрекет бағытын және басқа қатынастарды көрсете алады.
Қазақ тілінде барлығы жеті септік бар:
- Атау септік — сөйлемдегі бастауышты көрсетеді;
- Ілік септік — иелікті білдіреді;
- Барыс септік — әрекеттің объектіге бағытын көрсетеді;
- Табыс септік — тікелей толықтауышты көрсетеді;
- Шығыс септік — шығу тегін көрсетеді;
- Жатыс септік — орналасуын көрсетеді;
- Көмектес септік — әрекеттің құралы мен әдісін сипаттайды.
Бұл септіктердің әрқайсысы сөздерге бірегей жалғаулар қосады, олардың негізгі пішінін өзгертіп, сөйлемдегі функциясын да өзгертеді.
Сөздерді септіктер бойынша септеу ережелері
Қазақ тілін терең түсіну үшін әрбір септіктің сөздің және бүтін сөйлемдің мағынасына қалай әсер ететінін түсіну маңызды.
Қазақ тіліндегі септік жалғаулары сөз тамырына жалғанады, нәтижесінде оның пішіні де, мағынасы да өзгереді. Бұл өзгерістер күрделі болуы мүмкін, себебі олар сөздегі буын санына, соңына, тіпті дауыстылар үйлесімділігіне байланысты болады. Мысалы, «үй» (дом) зат есімге әртүрлі жалғаулар қосып, әр түрлі септіктердегі сөздер құруға болады: «үйдің» (дома), «үйге» (в дом), «үйден» (из дома) және т.б.
Әдетте, сөздегі септікті оның жалғауы арқылы ажыратуға болады. Сөз тамырларына септікке байланысты жалғанатын грамматикалық жалғаулар. Мысалы, «кітап» (книга) сөзінің ілік септіктегі нысаны «кітаптың» (книги) болады, мұнда «-тың» — ілік септік жалғауы.
Септік жалғаулары зат есімдердің санына және фонетикалық ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Мысалы, ілік септікте жекеше сандағы сөздердің жалғаулары көпше сандағылардан ерекшеленеді. Үй → үйдің (жекеше), үйлер → үйлердің (көпше).
Атау септік
Атау септік — сөйлемдегі бастауышты көрсету үшін қолданылады. Бұл әдетте зат есімнің немесе сын есімнің бастапқы пішіні болатын нысан.
Сұрақтар: Кім? (Кто?), Не? (Что?)
Атау септігінде септік жалғаулары болмайды, себебі бұл сөздің бастапқы пішіні, ол тек басқа септіктерде ғана өзгереді.
| Мысал | Аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Қыз айтып тұр | Девушка говорит | «Қыз» (девушка) сөзі атау септігінде қолданылады. |
| Студент оқиды | Студент учится | «Студент» сөзі атау септігінде қолданылады. |
| Алма жеміс | Яблоко фрукт | Бұл сөйлем алманың жеміс екенін сипаттайды. |
Ілік септік
Ілік септік иелікті немесе шығу тегін білдіреді. Ол бір заттың екінші затқа тиесілі екенін көрсету үшін қолданылады.
Сұрақтар: Кімнің? (Кого?), Ненің? (Чего?)
Ілік септік жалғауларының нұсқалары: -ның/-нің (жекеше сан), -дың/-дің (көпше сан).
| Мысал | Аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Айшаның қаламы | Ручка Айши | Бұл сөйлемде «Айшаның» ілік септігінде қолданылады, яғни бұл қаламның Айшаға тиесілі екенін көрсетеді. |
Барыс септік
Барыс септік әрекеттің объектіге бағытын көрсетеді. Ол әрекет кімге немесе неге бағытталғанын көрсету үшін қолданылады.
Сұрақтар: Кімге? (Кому?), Неге? (Чему?), Қайда? (Куда?)
Барыс септік жалғауларының нұсқалары: -ға/-ге/-қа/-ке (дауыстылар үйлесімділігіне байланысты).
| Мысал | Аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Кітап балаға | Книга ребенку | Бұл сөйлемде «балаға» (ребенку) барыс септігінде қолданылады, яғни әрекеттің балаға бағытталғанын көрсетеді — балаға. |
| Қаз бұршақ | Горох гусю | «Бұршақ» (горох) сөзінің барыс септігіндегі нысаны оның қазға арналғанын көрсетеді. |
Табыс септік
Табыс септік тікелей толықтауышты көрсетеді. Ол әрекет объектісін белгілеу үшін қолданылады.
Сұрақтар: Кімді? (Кого?), Нені? (Чего?)
Барыс септік жалғауларының нұсқалары: -ны/-ні (жетіндік), -ды/-ді (көптік).
| Мысал | Аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Мен кітапты оқыдым | Я прочитал книгу | Бұл сөйлемдегі «кітапты» (книгу) барыс септікте тұр — оқу әрекетінің тікелей объектісін білдіреді. |
| Мен тапсырманы орындадым | Я выполнил задание | Тапсырманы» (задание) барыс септікте тұр — адам оны орындаған әрекетін білдіреді. |
Шығыс септік
Шығыс септік бір нәрсенің шығу тегін немесе шыққан орнын көрсетеді.
Сұрақтар: Как кімнен? (От кого?), Неден? (От чего?), Қайдан? (Откуда?)
Шығыс септік жалғауларының нұсқалары: -дан/-ден
| Мысал | Аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Біз Оралдың жерінде жатамыз | Мы находимся в Орале | Бұл сөйлемдегі «Оралдың» (Орале) шығыс септікте тұр — шыққан орнын көрсетеді. |
| Дүкеннен Кактус | Кактус из магазина | «Дүкеннен» (из магазина) шығыс септікте тұр — кактустың шыққан орнын білдіреді, ол дүкеннен сатып алынған. |
Жатыс септік
Жатқыс септік бір нәрсенің орналасуын көрсетеді. Ол орналасқан жерін білдіру үшін қолданылады.
Сұрақтар: Кімде? (У кого?), Неде? (У чего?), Қайда? (Где?), Қашан? (Когда?)
Жатқыс септік жалғауларының нұсқалары: -да/-де.
| Мысал | Аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Үйде | В доме | «Үйде» (в доме) жатқыс септікте тұр — орналасқан жерін көрсетеді (бір нәрсе орналасқан) үйде. |
| Мектепте | В школе | «Мектепте» (в школе) — орналасқан жерін көрсетеді, объект мектепте орналасқан. |
Көмектес септік
Көмектес септік әрекеттің құралын немесе әдісін сипаттайды. Ол әрекеттің қалай орындалатынын көрсету үшін қолданылады.
Сұрақтар: Кіммен? (С кем?), Немен? (С чем?), Қалай? (Как?)
Көмектес септік жалғауларының нұсқалары: -мен (еркiнсiз род), -пен (әйел және орта род).
| Мысал | Орыс тіліне аударма | Сөздің мағынасы |
|---|---|---|
| Көмекпен жазу | Писать ручкой | «Көмекпен» (ручкой) көмектес септікте тұр — әрекет құралын сипаттайды, көмекпен жазу. |
| Дилярамен сөйлесу | Говорить с Дилярой | Имя «Дилярамен» (Диляра) употребляется в творительном падеже. |
Септіктерді түсіну және оларды дұрыс пайдалану дағдылары сөйлемдердегі мағынаны дәлме-дәл беруге мүмкіндік береді, коммуникацияның дәлдігін және тиімділігін арттырады.
Септіктер не үшін қажет?
Септіктердің лингвистикалық функциялары тілде маңызды рөл атқарады, себебі олар сөйлемдердегі мағынаны дәлме-дәл беруге қолдайды және мәтіндің анықтығы мен құрылымын қамтамасыз етеді.
- Септіктер сөздің синтаксикалық рөлін көрсетеді. Септік сөздің сөйлемде қандай рөл атқаратынын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, атау септік бастауышты, барыс септік — тікелей толықтауышты, ілік септік — тиесілікті көрсетеді, т.б. Бұл сөйлемдердің құрылымдылығын және түсініктілігін арттырады.
- Септіктер сөйлемдегі сөздер арасындағы әртүрлі қатынастарды білдіруге көмектеседі. Мысалы, ілік септік — тиесілікті, барыс септік — бағытты, көмектес септік — әрекет құралы немесе әдісін көрсетеді. Бұл сөйлемнің мағыналық тереңдігін байытады.
- Септіктер сөйлемдегі дәлсіздіктен сақтауға көмектеседі. Тілде атау септікте бірдей формаға ие болатын, бірақ басқа септіктерде әртүрлі мағынаға ие болатын сөздер болуы мүмкін. Септіктер осындай жағдайларды шешуге мүмкіндік береді.
- Септіктер сөздің немесе сөйлемнің мағынасын нақтылауға мүмкіндік береді. Мысалы, орыс тіліндегі «аяқтары жоқ үстел» (стол без ног) және «аяқтары бар үстел» (стол с ногами) сөз тіркестері «аяқтар» (ноги) зат есімінің септігіне (ілік немесе атау) байланысты өзгешеленеді. Бұл ойларды дәлірек жеткізуге мүмкіндік береді.
Септіктерді түсіну тілді дұрыс қолдануға және түсінікті сөйлем құруға маңызды. Олар түсініспеушіліктерден сақтап, коммуникацияны дәл етеді. Сондықтан септіктерді үйрену қазақ тіліне қызығатын және оны дұрыс сөйлегісі келетіндер үшін пайдалы.
Дереккөздер
- Валяева Т. В. Грамматика казахского языка. Просто о сложном.. – 3-е изд. – Solai books, 2022. – 280 с.
- Названия падежей // kaz-tili.kz URL: https://kaz-tili.kz/su_npad.htm (дата обращения: 15.11.2023).
- Форма для склонения слов использует данные сервиса Морфер: https://morpher.ru.
